Göstermeye Bağlı Metinler

Sanatlar metinlerinin merkezinde yer alan “Olay çevresin oluşan metinlerde” olayların okuyucuya aktarılması iki şekilde olmaktadır: Anlatmaya Bağlı ve Göstermeye Bağlı.

Metin içerisinde anlatılan olayların sahnede oyuncular tarafından gösterilmesi esasına göre yazılan metinlere “Göstermeye Bağlı Metinler” denir.

Amaç insanı insana, insanla anlatmak olan tiyatronun Türk edebiyatında gelişimi “Geleneksel Türk Tiyatrosu” ve “Modern Tiyatro” olmak üzere iki başlıkta incelenmektedir.

1) Modern Tiyatro
Trajedi
Komedi
Dram

2) Geleneksel Türk Tiyatrosu
Karagöz
Orta Oyunu
Meddah
Köy Seyirlik Oyunları

Anlatmaya Bağlı Edebi Metinler

Modern Tiyatro

Yaşanmış ya da yaşanması muhtemel olayların sahnede oyuncular tarafından gerçeğe uygun bir şekilde sahnelenmesine “Tiyatro” denir.

→ Tiyatro, Eski Yunan’da MÖ 6.yüzyıldaki dinsel törenler sırasında düzenlenen ayinlerin zamanla sahnelenmesiyle doğan bir türdür.

→ Tiyatro eserleri hakkında bugün “oyun, piyes” gibi isimlerle de bahsedilir.

→ Türk edebiyatında ilk tiyatro örneği Şinasi’nin Şair Evlenmesi adlı eseridir.

→ Edebiyatımızda sahnelenen ilk tiyatro ise Namık Kemal’in Vatan Yahut Silistre adlı eserdir.

→ Tiyatronun yapı unsurları:

Dramatik Örgü: Tiyatroda ele alınan olay dramatik örgü denilmektedir.

Mekan: Olayların geçtiği yerdir ve bu yer dekor yardımıyla sahnede tasvir edilir.

Zaman: Olayların gerçekleştiği an ve gerçekleşme süresi zamandır.

Kişiler: Eserde özellikleri ve konuşmaları belirtilmiş olan kahramanlar kişileri oluşturmaktadır.

Çatışma: Oyun içinde olay örgüsünü geliştiren, kişiler arasındaki mücadeleler, anlaşmazlıklar ve zıtlıklar çatışmayı oluşturur.

→ Tiyatroda üç birlik kuralı:

Tiyatroda olay, zaman ve mekan birliğine “Üç birlik kuralı” denir. Üç birlik kuralına göre tiyatroda tek bir olay tek bir mekanda gerçekleşir ve olaylar 24 saati geçmeyecek şekilde gerçekleşir.

→ Tiyatro Terimleri

Aktör: Sahnede karakteri canlandıran erkek oyuncu.

Aktris: Sahnede karakteri canlandıran kadın oyuncu.

Dekor: Eserde tasvir edilenlere yönelik olarak sahneyi oluşturan nesneler.

Diyalog: Oyunda en az iki kişinin karşılıklı konuşması.

Dublör: Oyundaki yedek oyuncu.

Fasıl: Oyun esnasındaki perde ya da bölümler.

Jest: Oyuncuların sahnede yaptıkları her türlü el, kol, ayak ve beden hareketleri.

Koro: Oyunlarda kadın ve erkeklerden oluşan ve şarkı söyleyen topluluk.

Kostüm: Sahnede oyuncuların rollerine uygun olarak giydikleri kıyafet.

Kulis: Sahnenin arkasında yer alan ve seyircinin göremediği oda.

Pandomim: Sadece jest ve mimiklerle yapılan sözsüz oyun.

Perde: Oyunu oluşturan bölümler.

Sahne: Oyuncuların rol için çıktıkları ve oyunun oynandığı bölüm.

Suflör: Oyun sırasında arkadan konuşmaları fısıldayan kişi.

Tuluat: Metne dayanmayan, doğaçlama oyun.

Modern Tiyatro Türleri

Trajedi (Tragedya):

Konusunu tarihten ve efsanelerden alan, ağırlıklı olarak acıklı olayları konu edinen tiyatrolara “Tragedya” denilmektedir.

→ Trajedinin konuları tarihten ve mitolojiden oluşur.

→ Kahramanlar sıradan insanlar değil kral, kraliçe, prensler ve tanrılar gibi soylulardan oluşur.

→ Trajedide kaba ve çirkin sözlere yer verilmez.

→ Öldürme, yaralama gibi olaylar sahnede canlandırılmaz ancak sesle tasvir edilir.

→ Trajediler nazım şeklindedir.

→ Sahnede üç̧ birlik kuralına ( yer, zaman, olay) uyulur.

→ Trajedi genellikle beş perdeden oluşur ve aralıksız oynanır.

Komedi (Komedya):

Kişilerin ve toplumun aksayan yönlerini güldürücü ögelerle iç içe yansıtan tiyatro türüdür.

→ Komedide korkaklık, cimrilik, dalkavukluk gibi huy ve davranışlar abartılarak seyirciyi güldürürken düşündürmek amaçlanır.

→ Konular günlük yaşamdan alınır. Kahramanlar, halktan seçilen sıradan kişilerdir.

→ Üç birlik kuralına uyulur ve manzumdur.

→ Kaba şakalar, söz oyunları, öldürme ve yaralama sahneleri vardır.

→ Komedinin en önemli temsilcileri Eski Yunan edebiyatında Aristophanes (Aristofanes) ve XVII. yüzyıl Fransız edebiyatında Molière’dir.

→ Komediler, beş bölümden oluşur.

→ Komedi tiyatroları karakter komedisi, töre komedisi, entrika komedisi gibi türlere ayrılır.

Dram:

Hayatı hem acıklı hem gülünç yönleriyle bir bütün olarak yansıtmayı amaçlayan tiyatro türüdür.

→ Hem acıklı hem de güldürücü olaylar, bir arada bulunabilir.

→ XVIII. yüzyılda klasisizme tepki olarak doğan romantizm akımıyla ortaya çıkmıştır.

→ Konularını millî tarihten, günlük yaşamdan almıştır. Kahramanlar toplumun alt ve üst tabakasından olmak üzere her kesimden oluşabilir.

→ Üç birlik kuralına uyma zorunluluğu yoktur.

→ Dram, nazım ve nesir şeklinde yazılabilir.

→ İlk örneklerini İngiliz sanatçısı William Shakespeare’in (Vilyım Şekspir) verdiği dramın ilkelerini XIX. yüzyıl Fransız sanatçısı Victor Hugo (Viktor Hügo) belirlemiştir.

Geleneksel Türk Tiyatrosu

Modern tiyatronun dışında kalarak kökeni eski inanç ve geleneklere dayalı olan göstermelik türlere genel olarak “Geleneksel Türk Tiyatrosu” denilmektedir.

→ Bir yazılı metne dayanmaz, doğaçlama bir şekilde sahnelenir.

→ Geleneksel tiyatronun ürünleri sözlü edebiyat ürünleri olarak kabul edilir.

→ Bu gösteriler şarkı, dans ve söz oyunlarına dayanmaktadır.

→ Ana unsur olarak güldürü ön plana çıkmakla birlikte ders ve öğüt verici bir yönü de vardır.

→ Modern tiyatroda olan sahne, kostüm, dekor ve ışık gibi teknik unsurlar geleneksel tiyatroda yok denecek kadar azdır.

Karagöz

Bir gölge oyunu olan Karagöz, deriden kesilmiş tasvirlere ışık yansıtılmasıyla sahnelenen bir tiyatro çeşididir.

→ Karagöz, perdenin arkasında bulunan hayali ya da hayalbaz tarafından oynatılmakla birlikte yine hayalbaz tarafından seslendirilir.

→ Oyunda hayaliye yardım eden, tef çalarak şarkı söyleyen kişiye de yardak denir.

→ Bu oyunun kurucusu Şeyh Küşteri olduğundan sahne de Küşteri meydanı olarak adlandırılmaktadır.

→ Türk halk geleneğinin önemli bir unsuru olan Karagöz oyunun kaynağı hakkında çeşitli rivayetler bulunmaktadır.

→ Karagöz oyunları yazılı bir metne dayanmaz, oyun doğaçlama olarak sahnelenir.

→ Oyun, ağırlıklı olarak Karagöz ile Hacivat arasındaki diyaloglardan oluşmaktadır.

→ Güldürü ağırlıklı olan oyunda en önemli güldürü unsuru Karagöz’ün her şeyi yanlış anlamasına dayanmaktadır.

→ Oyunun merkezinde iki oyuncu bulunmaktadır: Karagöz ve Hacivat

→ Karagöz; okumamış, halk ağzıyla konuşan, söylenen birçok sözü ve kelimeyi yanlış anlayıp ters anlamlar yükleyen bir tiptir.

→ Hacivat ise öğrenim görmüş, medrese diliyle konuşan, bilimle ilgilenen ve görgü kurallarına uyarak çevresini etkileyen bir tiptir.

→ Bunların dışında Çelebi, Zenne, Tiryaki, Beberuhi, Tuzsuz Deli Bekir, Zeybek (Efe), Külhanbeyi, Arap ve Yahudi gibi kişiler de bulunmaktadır.

→ Karagöz kişileri Osmanlı toplumunun kültürel özelliklerini gösterir.

Karagöz Oyunu Bölümleri:

Giriş: Semai okuyarak Hacivat’ın sahneye gelerek oyunu başlattığı bölümdür.

Muhavere: Hacivat’ın Karagöz’ü sahneye davet ettiği, Karagöz’ün sahneye gelerek Hacivat ile tartışarak güldürü unsurlarının sağlandığı bölümdür.

Fasıl: Asıl oyunun sahnelendiği ve diğer kişilerin de dahil olduğu bölümdür.

Bitiş: Karagöz ile Hacivat’ın kısa bir şekilde karşılıklı olarak konuştukları ve oyunu bitirdikleri bölümdür.

Orta Oyunu

Palanga adı verilen yuvarlak bir alanda yazılı olmadan doğaçlama bir şekilde oynanan, içinde dans, müzik ve şarkı bulunan geleneksel oyuna Orta Oyunu denir.

→ Orta oyununda dekor olacak sadece iki eşya bulunmaktadır: Yeni dünya olarak adlandırılan bir paravan ve iş yeri olarak kullanılan dükkan.

→ Orta oyunu, kişileri ve bölümleri bakımından Karagöz oyunuyla büyük bir benzerlik gösterir ve adeta Karagöz oyununun sahneye çıkılmış, vücut bulmuş halidir denilebilir.

→ Oyun güldürüye dayanır ve güldürü unsurları yanlış anlamalara, şakalara ve nüktelere dayanmaktadır.

→ Oyun kişilerinin sahip oldukları meslek ve yöresel özellikleri ağızlarıyla birlikte taklit edilir.

→ Oyunun merkezinde iki oyuncu bulunmaktadır: Pişekar ve Kavuklu

→ Kavuklu; okumamış, kelimeleri doğru telaffuz edemeyip sözleri yanlış ve ters anlayan bir tipi temsil eder. Bu anlamda Kavuklu, Karagöz’ün karşılığıdır.

→ Pişekar; öğrenim görmüş, aydın, görgü kurallarına sahip bir tipi temsil eder. Bu özellikleriyle Pişekar, Hacivat’ın karşılığıdır.

→ Pişekar ve Kavuklu dışında Zenne, Yahudi, Acem, Kürt, Rumelili, Arnavut, Ermeni, Kayserili, Frenk, Çelebi, Muhacir gibi kişiler de bulunmaktadır.

Orta Oyunu Bölümleri:

Mukaddime (Giriş): Zurnacının Pişekar havası çalmasıyla Pişekar’ın sahneye çıkıp seyircileri selamlaması ve aynı şekilde Kavuklu’nun sahneye çıktığı bölümdür.

Muhavere (Söyleşme): Pişekar ve Kavuklu’nun karşılıklı konuşup güldürdükleri bölümdür. Burada, Kavuklu görmüş olduğu bir rüyayı sanki başından geçmiş bir olay gibi anlatır.

Fasıl: Asıl oyunun sahnelendiği ve diğer kişilerin de dahil olduğu bölümdür.

Bitiş: Kavuklu ile Pişekar’ın kısa bir şekilde karşılıklı olarak konuştukları ve oyunu bitirdikleri bölümdür.

Meddah

Yüksekçe bir yerde topluluk karşısında taklit, güldürü gibi tekniklere dayanarak hikaye anlatan kişiye meddah denir.

→ Meddah yüksek bir yere oturur; gündelik hayattan, efsanelerden ve masallardan alıntıladığı hikayeleri güldürü unsurlarıyla anlatır.

→ Meddah, hikayelerini anlatırken diyalog, taklit, kişileştirme gibi tekniklere başvurur.

→ Hikayeleri anlatırken ilgili karakterlerin seslerini, mimiklerini ve hareketlerini canlandırır.

→ Tek başına gösterisini yapan meddah, tüm kişilikleri kendi üzerinde toplayan bir oyuncu olarak yorumlanabilir.

→ Dekor olarak genellikle bir sandalye, mendil ve değnek kullanılır.

Köy Seyirlik Oyunu

Geleneksel Türk tiyatrosunun en ilkel ve basit hali olan köy seyirlik oyunları; perde, dekor, kostüm ve aksesuar olmadan kırsal kesimlerde oynanır.

→ Düğün, bayram ve köylerin özel günlerinde o bölgedeki yetenekli kişilerin sergiledikleri oyunlardır.

→ Köy halkı, yaşadıkları herhangi bir olayı ya da sıkıntıyı taklitler ve ağız özellikleriyle güldürü haline getirerek herhangi bir meydanda sergiler.

→ Genellikle eleştirel bir tutumla oynanan köy seyirlik oyunlarında alaycı bir üslup vardır.