Ses Bilgisi – Ses Olayları, Ses Olayları Örnekleri

Bir dilin sözcüklerini tarihsel değişimini de baz alarak ses yapısı bakımından inceleyen disipline “Ses Bilgisi” denir. Bir dilin bölünemez en küçük yapısını oluşturan sesleri inceleyen ses bilgisi aynı zamanda üniversiteye giriş sınavında “TYT Türkçe” kapsamında da her yıl soru olarak çıktığından önemli bir konu olarak değerlendirilmektedir.

Ses Bilgisi

Türkçede ses bilgisi için öncelikle şu temel konuları bilmek gerekiyor:

Ses Olayları

Türkçede “Ses olayları” konusuna başlarken konunun daha iyi anlaşılabilmesi için sözcüklerde gerçekleşen ses olaylarını “Ünlüler” ve “Ünsüzler” şeklinde iki grupta incelemek konunun akılda kalmasını kolaylaştıracaktır.

Ünlü seslerle ilgili ses olayları:

Ünlü sesler ile ilgili ses olaylarını sıralamadan önce ünlü sesler ile ilgili bilmeniz gereken şu tabloyu sunmakta fayda var:

Ünlü Düşmesi

Ünlü düşmesi çoğunlukla iki heceli kelimelerde görülür. İkinci hecesinde dar ünlü bulunan sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde ikinci hecede bulunan ünlü ses düşmektedir. Bu duruma ünlü düşmesi ya da hece düşmesi denilmektedir.

Omuz -> Omzu
Akıl -> Aklı
Burun -> Burnu
Uyu -> Uyku
Gönül -> Gönlü

* Yapım eki alan kimi eylemlerin son ünlüsü düşebilir.

Yumurta +la  -> Yumurtla
Koku +la  -> Kokla
Besi +le  -> Beslemek
Oyun +a  -> Oynamak (orta hece ünlüsü düşmüş)
Yalın +ız  -> Yalnız (orta hece ünlüsü düşmüş)

* Birleşik sözcüklerin oluşumu sırasında orta hece düşebilir ve buna hece kaynaşması da denir.

Kahve + altı -> Kahvaltı
Cuma + ertesi -> Cumartesi
Sütlü + aş -> Sütlaç
Ne + asıl -> Nasıl
Bu + arada -> Burada

* Birleşik fiillerin oluşturulması sırasında “-etmek, -olmak, -eylemek” gibi yardımcı fiiller eklendiği sözcükte ünlü düşmesini meydana getirir.

Kayıp + olmak -> Kaybolmak
Şükür + etmek -> Şükretmek
Seyir + etmek -> Seyretmek
Devir + etmek -> Devretmek

* Ek fiilde de ünlü düşmesi görülür.

Güzel bir kalem(i)miş.
Seviyor –idi  -> Seviyordu

UYARI: Son hecesinde dar ünlü bulunan her iki heceli sözcükte ünlü düşmesi olmaz.

Oyun -> Oyunu
Umut -> Umudu

UYARI 2: Ünlü düşmesi görülen sözcükler ikileme olarak kullanıldığında ünlü düşmesi olmaz.

Ağızdan ağıza, nesilden nesile, gönülden gönüle, omuz omuza

* Daha fazla bilgi için “Ünlü Düşmesi” başlıklı yazımıza göz atabilirsiniz.

Ünlü Türemesi

Türkçede ünsüzle biten bazı sözcüklere ek getirildiğinde ekten önce ünlü sesin araya girmesine ünlü türemesi denilmektedir. Özellikle “-cık, –cik” küçültme ekleri kendinden önce ünlü ses türetmektedir.

Bir + cik -> Biricik
Dar + cık -> Daracık
Genç + cik -> Gencecik
Az + cık -> Azıcık

* Sözcüklerin pekiştirilmesi sırasında da ünlü türemesi gerçekleşir.

Sağlam -> Sapasağlam
Gündüz -> Güpegündüz

Ünlü Daralması

Türkçede “a ve e” geniş ünlüleriyle biten fiillere, şimdiki zaman eki “-yor” eki geldiğinde fiilin sonunda yer alan “a ve e” daralır ve “ı, i, u, ü” seslerine dönüşür. Fiilde görülen bu olaya ünlü daralması denilmektedir.

Oyna– -> Oynuyor
Planla– -> Planlıyor
Gülme– -> Gülmüyor
Boya– -> Boyuyor
Gözle– -> Gözlüyor

* “yemek” ve “demek” fiillerinden sonra ek geldiğinde köklerdeki “e” sesi daralır.

Yiyecek
Diyecek
Yiyelim
Diyelim

* “Niye” sözcüğünde de daralma vardır.
Ne-y-e -> Niye

UYARI: Bazı sözcüklerin sonunda yer alan dar ünlüleri ile yardımcı ünlüyü “ünlü daralması” ile karıştırmayınız.

Uyu-yor
Bak-ı-yor
Geli-yor
Otur-u-yor

* Daha fazla bilgi için “Ünlü Daralması” başlıklı makalemize göz atabilirsiniz.

Ünlü Değişimi:

Her ne kadar Türkçe sözcük kökleri ek aldıklarında ses değişimine uğramasa da bunun iki istisnası vardır. “Ben ve Sen” sözcüklerine yönelme hal eki “-e” geldiğinde kökteki “e” sesi “a” sesine dönüşür.

Ben -> Bana
Sen -> Sana

Ünsüz seslerle ilgili ses olayları:

Ünsüz Yumuşaması

Türkçede sonu “p, ç, t, k” ünsüzleriyle biten bazı sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek gelirse, sonda bulunan ünsüz seslerde bir yumuşama olur. Yani sözcük sonundaki “p, ç, t, k” ünsüzleri yumuşayarak “b, c, d, g, ğ”ye dönüşür. Dilde gerçekleşen bu duruma ünsüz yumuşaması denir.

p > b yumuşaması: kitap -> kitabı, dolap -> dolabı, 

ç > c yumuşaması: ağaç -> ağacı, burç -> burcu

t > d yumuşaması: icat -> icadı, kilit -> kilidi

k > ğ yumuşaması: kulak -> kulağı, köpek -> köpeğin

NOT: Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama gerçekleşmeyebilir.

Saç -> Saçı
Çöp -> Çöpü
Süt -> Sütü
İp-i -> İpi

* Yumuşamanın olacağı tek heceli sözcükler de vardır:

Taç -> Tacı
Çok -> Çoğu

NOT 2: Yabancı kökenli bazı kelimelerde yumuşama kuralı geçerli değildir.

Hukuk -> Hukuku
Millet -> Milleti
Sanat -> Sanatı
Kanıt -> Kanıtı
Hürriyet -> Hürriyeti
Ahlak -> Ahlakı

NOT 3: Özel isimlerde yumuşama yazı dilinde gösterilmez.

Burak’ın
Zonguldak’a
Pendik’e

* Daha fazla bilgi için “Ünsüz Yumuşaması” başlıklı makalemize göz atabilirsiniz.

Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşme)

Türkçede sert ünsüzlerle biten sözcüklerden sonra yumuşak ünsüzler olan “c, d, g” ile başlayan bir ek geldiğinde yumuşak ünsüzler sertleşerek “ç, t, k” seslerine dönüşür. Bu duruma ünsüz benzeşmesi ya da ünsüz sertleşmesi adı verilmektedir.

Sert ünsüzler: “ç, f, h, k, p, s, ş, t” seslerinden oluşmaktadır. Akılda kalıcılığını kolaylaştırmak adına bu sert ünsüzleri “FıSTıKÇı ŞaHaP” şeklinde kodlayabiliriz.

Simit + ci -> Simitçi
Kitap + da -> Kitapta
As + gı -> Askı
Unut + gan -> unutkan
Tarih + den -> Tarihten
Yaş + ca -> Yaşça
At + gı -> Atkı
Bit + gi -> Bitki
Seç + gin -> Seçkin
Kes + gin -> Keskin
Ses + deş -> Sesteş
Dilek + ce -> Dilekçe

NOT: Bazı sözcükler bu kurala uymaz.

Çocuk-cağız, dört-gen, üç-gen, beş-gen…

NOT 2: Bazı sözcüklerde sert ünsüzlerin art arda gelmesi benzeşme örneği değildir.

Posta, pasta, hasta

Daha fazla bilgi için “Ünsüz Benzeşmesi” adlı yazımızı okuyabilirsiniz.

Ünsüz Türemesi

Ünsüzle biten bazı kelimeler (genellikle Arapça kökenli) ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ya ünlüyle başlayan bir sözcük (yardımcı eylem) aldıklarında kelime sonundaki ünsüz ikizleşir

Zam + ı -> Zammı
Tıp + ı -> Tıbbı
Sır + ım -> Sırrım
Ret + i -> Reddi
Haz + ı -> Hazzı
Had + i -> Haddi
Şık + ı -> Şıkkı
Hak + ı -> Hakkı
Rab + im -> Rabbim

Bazı sözcüklere getirilen “-etmek, -eylemek, -olmak” gibi yardımcı fiiller sonrasında ünsüz türemesi gerçekleşir.

His + etmek -> Hissetmek
Hal + olmak -> Hallolmak
Af + etmek -> Affetmek
Red + etmek -> Reddetmek

Ünsüz Düşmesi

Türkçede “k” ünsüzü ile biten bazı kelimelere “-cık, -cik” ve “-l” yapım eki getirildiğinde “k” ünsüzünün düştüğü görülür. Dildeki bu olaya ünsüz düşmesi denilmektedir.

Küçük + cük -> Küçücük
Ufak + cık -> Ufacık
Alçak + cık -> Alçacık
Alçak + l(mak) -> Alçalmak
Yüksek + l-> Yükselmek
Ufak + l-> Ufaldı
Büyük + cek -> Büyücek
Sıcak + cık -> Sıcacık
Sağlık + cakla -> Sağlıcakla

* Bazı birleşik sözcüklerde de ünsüz düşmesi görülebilir:

Üst + teğmen -> Üsteğmen
Ast + teğmen -> Asteğmen

* “Ad + daş = Adaş” sözcüğünde de ünsüz düşmesi vardır.

* Daha fazla bilgi için “Ünsüz Türemesi” başlıklı makalemize göz atabilirsiniz.

Kaynaştırma Harfleri (Yardımcı Ünsüzler)

Türkçede iki sesli harf yani iki ünlü yan yana gelemez. Bu nedenle ünlü bir sesle biten kelimeye ünlü ile başlayan bir ek gelirse araya kaynaştırma ünsüzleri girmektedir. Bu durumda araya “y, ş, s, n” ünsüz harfleri gelmektedir.

Gemi + y + i
Yazı + y + ı
Kale + s + i
Ev + i + n + i
İki + ş + er
O + n + u

* Kaynaştırma ünsüzleri bazı sözcüklerde ünlüyle ünsüz arasına gelebilir:

Bu + n + da
Şu + n + da
Kara + n + lık

NOT: Aşağıdaki sözcüklerde kaynaştırma ünsüzü yoktur.

Beş-er
Altmış-ar
(senin) Ev-in-i

n/m Ünsüz Değişimi

Bu kural çift dudak ünsüzü olan “m” harfi ile damak ünsüzü olan “n” harfinin, “b” ünsüzünün öncesinde yer değiştirmesidir. Yani dudak ünsüzlerinden “b” kendisinden önceki “n”yi “m”ye dönüştürür.

Sünbül -> Sümbül
Penbe -> Pembe
Çenber -> Çember
Saklanbaç -> Saklambaç
Dolanbaç -> Dolambaç

NOT: Özel isimlerde ve birleşik sözcüklerde bu kural uygulanmaz:

İstanbul, Safranbolu, onbaşı, binbaşı…

Ulama

Bir cümle içinde ünsüzle biten sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcüğün gelmesiyle oluşur. Böylelikle birinci sözcüğün sonundaki ünsüz ile ikinci sözcüğün başındaki ünlü harfin bir hece oluşturacak şekilde okunması sağlanır.

Mehmet Akif Ersoy
Masanın ayakları

Büyük Ünlü Uyumu

Türkçede sözcükler içinde yer alan ünlü harflerin ya tamamen kalın ya da tamamen ince seslerden oluşması zorunluğuna “Büyük Ünlü Uyumu” denir. Bir kelimenin Türkçe olup olmadığını anlamada kullandığımız en basit kural olarak karşımıza çıkmaktadır.

İncelik -> Büyük ünlü kuralına uyar.
Karşılıklı -> Büyük ünlü kuralına uyar.
Tiyatro -> Büyük ünlü kuralına uymaz.
Sinema -> Büyük ünlü kuralına uymaz.

NOT: Türkçe kökenli olmasına rağmen bu kurala uymayan sözcükler de vardır: anne, hangi, inanmak…

* Daha fazla bilgi için “Büyük Ünlü Uyumu” başlıklı makalemize göz atabilirsiniz.

Küçük Ünlü Uyumu

Türkçede bir sözcüğün hecesi eğer düz ünlü yani (a, e, ı, i) seslerini içeriyorsa kendisinden sonra gelecek heceler de düz ünlü sesleri; eğer sözcüğün bir hecesi yuvarlak ünlü yani (o, ö, u, ü) seslerini içeriyorsa kendisinden sonra ya “u, ü” ünlülerini ya da “a, e” düz ünlüleri almalıdır. Türkçedeki bu kurala küçük ünlü uyumu denir.

•  Karanlık ⇒ a (düz) → a (düz) → ı (düz) -> Uyar
• Yorucu ⇒ o (yuvarlak) → u (yuvarlak) → u (yuvarlak) -> Uyar
• Başvuru ⇒ a (düz) → u (yuvarlak) → u (yuvarlak) -> Uymaz
• Galoş ⇒ a (düz) → o (yuvarlak) -> Uymaz

* Daha fazla bilgi için “Küçük Ünlü Uyumu” başlıklı makalemize göz atabilirsiniz.

Ses Bilgisi PDF + Video

Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “TYT Türkçe Notları PDF” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.

Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “Ses Olayları PDF” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.

İLGİNİZİ ÇEKEBİLECEK YAZILAR
⇒ PDF / Slayt
⇒ Taktiklerle Ses Bilgisi
⇒ TYT Türkçe Notları PDF
⇒ AYT Edebiyat Notları PDF