Ses Bilgisi – Ses Olayları, Ses Olayları Örnekleri

Türkçede “Ses olayları” konusuna başlarken konunun daha iyi anlaşılabilmesi için sözcüklerde gerçekleşen ses olaylarını “Ünlüler” ve “Ünsüzler” şeklinde iki grupta incelemek konunun akılda kalmasını kolaylaştıracaktır. 

Ses Bilgisi

Ünlü seslerle ilgili ses olayları:

Ünlü sesler ile ilgili ses olaylarını sıralamadan önce ünlü sesler ile ilgili bilmeniz gereken şu tabloyu sunmakta fayda var:

Ünlü Düşmesi

Ünlü düşmesi çoğunlukla iki heceli kelimelerde görülür. İkinci hecesinde dar ünlü bulunan sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde ikinci hecede bulunan ünlü ses düşmektedir. Bu duruma ünlü düşmesi ya da hece düşmesi denilmektedir.

Omuz -> Omzu
Akıl -> Aklı
Burun -> Burnu
Uyu -> Uyku

* Birleşik sözcüklerin oluşumu sırasında ünlü düşmesi görülebilir.

Kahve + altı -> Kahvaltı
Cuma + ertesi -> Cumartesi

* Birleşik fiillerin oluşturulması sırasında “-etmek, -olmak, -eylemek” gibi yardımcı fiiller eklendiği sözcükte ünlü düşmesini meydana getirir.

Kayıp + olmak -> Kaybolmak
Şükür + etmek -> Şükretmek
Seyir + etmek -> Seyretmek

* Son hecesinde dar ünlü bulunan her iki heceli sözcükte ünlü düşmesi olmaz.

Oyun -> Oyunu
Umut -> Umudu

Ünlü Türemesi

Bazı sözcüklere ek getirildiğinde ekten önce ünlü sesin araya girmesine ünlü türemesi denilmektedir. Özellikle “-cık, –cik” ekleri kendinden önce ünlü ses türetmektedir. 

Bir + cik -> Biricik
Dar + cık -> Daracık
Genç + cik -> Gencecik

* Sözcüklerin pekiştirilmesi sırasında da ünlü türemesi gerçekleşir.

Sağlam -> Sapasağlam
Gündüz -> Güpegündüz

Ünlü Daralması

Türkçede “a ve e” ünlüleriyle biten fiillere, şimdiki zaman eki “-yor” eki geldiğinde fiilin sonunda yer alan “a ve e” daralır ve “ı, i, u, ü” seslerine dönüşür. Fiilde görülen bu olaya ünlü daralması denilmektedir.

Oyna– -> Oynuyor
Planla– -> Planlıyor
Gülme– -> Gülmüyor
Boya– -> Boyuyor
Gözle– -> Gözlüyor

* “yemek” ve “demek” fiillerinden sonra ek geldiğinde köklerdeki “e” sesi daralır.

Yiyecek
Diyecek
Yiyelim
Diyelim

Ünsüz seslerle ilgili olan ses olayları:

Ünsüz Yumuşaması

Türkçe sözcüklerin sonunda “p, ç, t, k” ünsüzleri yer alır ve sözcükten sonra da ünlü ile başlayan bir ek gelirse, sonda bulunan ünsüz seslerde bir yumuşama olur. Yani sözcük sonundaki “p, ç, t, k” ünsüzleri yumuşayarak “b, c, d, g, ğ”ye dönüşür. Dilde gerçekleşen bu duruma ünsüz yumuşaması denir.

p > b yumuşaması: kitap -> kitabı, dolap -> dolabı, 

ç > c yumuşaması: ağaç -> ağacı, burç -> burcu

t > d yumuşaması: icat -> icadı, kilit -> kilidi

k > ğ yumuşaması: kulak -> kulağı, köpek -> köpeğin

NOT: Tek heceli sözcüklerin genelinde ünsüz yumuşaması görülmez.

Saç -> Saçı
Çöp -> Çöpü
Süt -> Sütü

* Yumuşamanın olacağı tek heceli sözcükler de vardır:

Taç -> Tacı
Çok -> Çoğu

NOT 2: Yabancı kökenli bazı kelimelerde yumuşama kuralı geçerli değildir.

Hukuk -> Hukuku
Millet -> Milleti
Sanat -> Sanatı

Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşme)

Türkçede sert ünsüzlerle biten sözcüklerden sonra yumuşak ünsüzler olan “c, d, g” ile başlayan bir ek geldiğinde yumuşak ünsüzler sertleşerek “ç, t, k” seslerine dönüşür. Bu duruma ünsüz benzeşmesi ya da ünsüz uyumu adı verilmektedir.

Sert ünsüzler: “ç, f, h, k, p, s, ş, t” seslerinden oluşmaktadır. Akılda kalıcılığını kolaylaştırmak adına bu sert ünsüzleri “FıSTıKÇı ŞaHaP” şeklinde kodlayabiliriz.

Simit + ci -> Simitçi
Kitap + da -> Kitapta
As + gı -> Askı
Unut + gan -> unutkan

Daha fazla bilgi için “Ünsüz Benzeşmesi” adlı yazımızı okuyabilirsiniz.

Ünsüz Türemesi

Bazı sözcüklere getirilen “-etmek, -eylemek, -olmak” gibi yardımcı fiiller sonrasında ünsüz türemesi gerçekleşir.

His + etmek -> Hissetmek
Hal + olmak -> Hallolmak
Af + etmek -> Affetmek
Red + etmek -> Reddetmek

Ünsüz Düşmesi

Türkçede “k” ünsüzü ile biten bazı kelimelere “-cık, -cik” eki getirildiğinde “k” ünsüzünün düştüğü görülür. Dildeki bu olaya ünsüz düşmesi denilmektedir.

Küçük + cük -> Küçücük
Ufak + cık -> Ufacık
Büyük + cek -> Büyücek
Sıcak + cık -> Sıcacık

Kaynaştırma Harfleri (Yardımcı Ünsüzler)

Türkçede iki sesli harf yani iki ünlü yan yana gelemez. Bu nedenle ünlü bir sesle biten kelimeye ünlü ile başlayan bir ek gelirse araya kaynaştırma ünsüzleri girmektedir. Bu durumda araya “y, ş, s, n” ünsüz harfleri gelmektedir.

Gemi + y + i
Yazı + y + ı
Kale + s + i
Ev + i + n + i

n/m Ünsüz Değişimi

Bu kural çift dudak ünsüzü olan “m” harfi ile damak ünsüzü olan “n” harfinin, “b” ünsüzünün öncesinde yer değiştirmesidir. Türkçede bir hece sonunda yer alan “n” ünsüzü “b” sesinden önce kullanıldığında yerini “m” ünsüzüne bırakır.

Sünbül -> Sümbül
Penbe -> Pembe
Çenber -> Çember

Büyük Ünlü Uyumu

Türkçede sözcükler içinde yer alan ünlü harflerin ya tamamen kalın ya da tamamen ince seslerden oluşması zorunluğuna “Büyük Ünlü Uyumu” denir. Bir kelimenin Türkçe olup olmadığını anlamada kullandığımız en basit kural olarak karşımıza çıkmaktadır.

Ayrıca Bkz -> Büyük Ünlü Uyumu

İncelik -> Büyük ünlü kuralına uyar.
Karşılıklı -> Büyük ünlü kuralına uyar.
Tiyatro -> Büyük ünlü kuralına uymaz.
Sinema -> Büyük ünlü kuralına uymaz.

NOT: Türkçe kökenli olmasına rağmen bu kurala uymayan sözcükler de vardır: anne, hangi, inanmak…

Küçük Ünlü Uyumu

Türkçede bir sözcüğün hecesi eğer düz ünlü yani (a, e, ı, i) seslerini içeriyorsa kendisinden sonra gelecek heceler de düz ünlü sesleri; eğer sözcüğün bir hecesi yuvarlak ünlü yani (o, ö, u, ü) seslerini içeriyorsa kendisinden sonra ya “u, ü” ünlülerini ya da “a, e” düz ünlüleri almalıdır. Türkçedeki bu kurala küçük ünlü uyumu denir.

•  Karanlık ⇒ a (düz) → a (düz) → ı (düz) -> Uyar
• Yorucu ⇒ o (yuvarlak) → u (yuvarlak) → u (yuvarlak) -> Uyar
• Başvuru ⇒ a (düz) → u (yuvarlak) → u (yuvarlak) -> Uymaz
• Galoş ⇒ a (düz) → o (yuvarlak) -> Uymaz

Ayrıca Bkz -> Konu Anlatım Videosu