Türkçe – Edebiyat Dersleri Türkçe ve Edebiyat Dersleri Kaynak Sitesi
“Edebi sanatlar ya da söz sanatları“nın mantığını anlayabilmek için öncelikle edebiyatın amacını iyi bir şekilde bilmek gerekiyor. Edebiyatın genel amacı duygu ve düşüncelerin başkalarına etkileyici ve güzel bir şekilde aktarılmasıdır. Bu amaçların gerçekleşmesi için anlatımlarında sanatçılar bazı söz sanatlarından yararlanırlar. Ancak edebi sanatların şiir içinde kullanılabilmesi büyük bir yetenek gerektirmektedir.
Söz Sanatları
Anlatımda etkiyi arttırmak, anlatımı zenginleştirmek, güçlendirmek ve renklendirmek için dilin anlam ve sembolik gücünü kullanma özelliklerine “Edebi sanatlar ya da söz sanatları” denir.
Süslü bir edebiyat oluşturma gayreti taşıyan “Divan edebiyatı“nda edebi sanatların çok büyük bir yeri vardır. Çünkü divan şiirinde beyitlerde az sözle birçok şey anlatılmak amaçlandığından sayfalar dolusu düşünce ve hissi bir beyite sığdırmak isteyen şairler, bunu başarmak için çağrışımlardan ya da “Teşbih, mecaz, istiare, kinaye, teşhis” gibi birçok söz sanatlarından yararlanmışlardır. Şiirin dilini de oldukça ağırlaştıran edebi sanatlar yoluyla eserin daha güzelleştiği, sözün daha etkili olduğu kabul edilir.
Söz Sanatları Örnekleri
Teşbih (Benzetme):
Aralarında benzerlik ilgisi kurulan varlık veya kavramlardan nitelikçe zayıf olanın, kuvvetli olana benzetilerek anlatılmasıdır.
Teşbih sanatıyla birlikte sözün etkisi ve anlamı güçlendirilmiş olunur.
Teşbihin dört ögesi vardır:
Benzeyen: Özellikçe zayıf olandır.
Kendisine benzetilen: Özellikçe güçlü olandır.
Benzetme yönü: Aktarılan özelliktir.
Benzetme edatı: Gibi, kadar, sanki vb. kelimelerdir.
- Ahmet krallar gibi lüks içinde yaşıyordu.
- Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım;
Teşbih-i Beliğ (Güzel Benzetme):
Benzetme ögelerinden sadece “Kendisine benzetilen ve benzeyen” ile yapılan teşbih çeşididir.
- Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?
- Tilki çocuk bizi yine kandırmayı başardı.
- Gümüş bir dumanla kapandı her yer
İstiare (Eğretileme)
Benzetmenin asıl unsurları olan benzeyen ya da kendisine benzetilenin yalnız birinin kullanılmasıyla yapılan edebî sanattır.
Açık İstiare: Sadece “Kendisine benzetilen” ögesinin kullanıldığı istiaredir.
- Aslanlarımız düşmanı denize döktüler.
- Bir hilâl uğruna ya Rab ne güneşler batıyor.
Kapalı İstiare: Yalnızca “Benzeyen” ögesinin kullanıldığı istiare türüdür.
- Oyuncular sahada adeta kükredi.
- İçimde damla damla bir korku birikiyor.
Mecazımürsel (Ad Aktarması)
Bir sözün, benzetme amacı güdülmeden, başka bir sözün yerine kullanılmasıdır.
Ad aktarmasın gerçekleşebilmesi için iki hususa dikkat etmek gerekir:
1) Benzetme amacının olmaması gerekir.
2) Sözcüğün gerçek anlamının dışında mecaz anlamda kullanılması gerekir.
Ad aktarması yapılırken; parça-bütün, genel-özel, iç-dış, yazar-eser, yer-insan gibi benzetme ilişkileri kurabilir.
⇒ Parça-Bütün İlgisi: Bu tekerlekler nereleri gördü bir bilsen!
⇒ İç-Dış İlgisi: Bir depoyla toplamda 500 km yol yaptık.
⇒ Sanatçı-Eser İlgisi:
Zihnim bu şehirden, bu devirden çok uzakta,
Tanbûri Cemil Bey çalıyor eski plâkta.
⇒ Yer-İnsan İlgisi: Tüm sınıfı yarın sözlü yapacağım.
Teşhis (Kişileştirme)
İnsan dışındaki varlık ve kavramlara insana ait duyuş̧ ve davranış̧ özellikleri yükleme sanatıdır.
(Teşhisin olduğu yerde kapalı istiare de vardır.)
- Bir yağmur başlar ya inceden ince
Bak o zaman topraktaki sevince - haliç̧’te bir vapuru vurdular dört kişi
demirlemişti eli kolu bağlıydı ağlıyordu
İntak (Konuşturma)
Kişileştirilen varlık veya kavramın insan gibi konuşturulması sanatıdır.
(İntak sanatının olduğu her yerde teşhis sanatı da vardır.)
- Sarı tamburadır adım
Göklere ağar feryadım
Pir Sultan’ımdır üstadım
Ben anınçin inilerim - Dal bir gün dedi ki tomurcuğuna:
- — Tenimde bir yara işler gibisin.
Tenasüp (Uygunluk)
Anlamca birbiriyle ilgili kelimelerin bir arada kullanılması sanatıdır.
- Bir gemi yanaştı Samsun’a sabaha karşı,
Selam durdu kayığı, çaparası, takası,
Selam durdu tayfası.
Tezat (Karşıtlık)
Birbirine karşıt duygu, düşünce, hayal ve durumları ifade eden kavramları bir arada kullanma sanatıdır.
- Neden böyle düşman görünürsünüz,
Yıllar yılı dost bildiğim aynalar? - – Güleriz ağlanacak halimize.
Telmih (Hatırlatma)
Herkes tarafından bilinen bir olaya veya kişiye gönderme yaparak o olayı veya kişiyi hatırlatma sanatıdır.
- Gökyüzünde İsa ile
Tur Dağı’nda Musa ile
Elindeki asa ile
Çağırayım Mevla’m seni - Gönlünü Şirin’in aşkı sarınca
Yol almış hayatın ufuklarınca
O hızla dağları Ferhat yarınca
Başlamış akmaya çoban çeşmesi
Hüsnütalil (Güzel Nedene Bağlama):
Bir olayı gerçek nedeninin dışında bir nedene, çoğunlukla da güzel bir nedene bağlama sanatıdır.
- Haziranda kiraz dalı çocuklar uzansın diye yere doğru eğilir.
- Güzel şeyler düşünelim diye
Yemyeşil oluvermiş ağaçlar - Ay parlar gül yüzün görünsün diye
Tecahüliarif (Bilmezden Gelme)
Anlam inceliği oluşturmak için bildiği bir şeyi bilmez görünme, bilmezlikten gelme sanatıdır.
- Sakaklarıma kar mı yağdı ne var?
Benim mi Allahım bu çizgili yüz? - “Göz gördü gönül sevdi seni ey yüzü mâhım
Kurbanın olam var mı benim bunda günahım”
Kinaye (Değinmece)
Gerçek anlamı da düşünülebilecek bir sözü gerçek anlamının dışında (mecaz anlamıyla) kullanma sanatıdır.
Türkçede yüzü kızarmak, alnı açık gibi deyimler ve atılan ok geri gelmez gibi atasözleri kinayeye örnektir.
- Dadaloğlu’m der ki belim büküldü
Gözümün cevheri yere döküldü - İşleyen demir pas tutmaz.
- Ateş düştüğü yeri yakar.
Tariz (İğneleme)
Bir sözü tersini kastederek kullanma, bir kişiyi ya da durumu alaya almak için yapılan iğneleme sanatıdır.
- Ne kadar kültürlü olduğu ( ! ) yazılarından belli.
- – O kadar zeki ki bütün sınıfları çift dikiş gidiyor.
- Bu ne kudret ki elifbayı okur ezberden.
İrsalimesel
Şiirde atasözü veya vecize (özdeyiş̧) kullanma sanatıdır. Böylelikle sözün anlam gücü ve inandırıcılığı artmış olur.
- – Tok olanlar bilemez çektiğini aç kalanın,
Sırtı pek kimseye ahvâl-i şitâ ( kış ortamı ) yaz görünür. - – Balık baştan kokar bunu bilmemek,
Seyrânî gâfilin ahmaklığından.
Mübalağa (Abartma)
Sözün gücünü ve etkisini artırmak amacıyla bir durum, olay ya da varlığın olduğundan büyük veya küçük, çok ya da az gösterilerek anlatılması sanatıdır.
- – Manda yuva yapmış söğüt dalına,
Yavrusunu sinek kapmış. - – Bir ah çeksem dağı taşı eritir,
Gözüm yaşı değirmeni yürütür.
İstifham(Soru Sorma Sanatı)
Sözün anlam gücünü ve etkisini artırmak amacıyla cümlenin soru şeklinde oluşturulmasına istifham sanatı denir.
- Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?
- Beni candan usandırdı cefâdan yâr usanmaz mı?
Felekler yandı âhımdan muradım şem’i yanmaz mı?
Tekrir (Yineleme)
Şiirde bir ifadeyi etkili kılmak ve vurgusunu arttırmak için ilgili sözcüklerin tekrar edilmesine tekrir sanatı denir. Bu sanatla birlikte ilgili sözcükler dikkat çekici hale gelir.
- Cânı içün kim ki cânânın sever cânın sever,
Cânı kim cânânı içün sevse cânânın sever. - Beni bende demem bende değilim
Bir ben vardır bende benden içeri.
Leffüneşir
Bir dizede birden fazla kavramın söylenmesi ve sonrasındaki dizede bu kavramlarla ilgili benzerlik ve karşıtlıkları sıralamaya leffüneşir sanatı denir.
- Biz denizde kaptan, ovada çiftçi, şehirde esnaf olan
Biz gemi yürüten, tarla süren, alışveriş yapan” - “Nedir bu savaş insanlarda barışa azim yok mu
Kan dökücü mızrağı atıp zeytin dalı tutmak yok mu”
Nida
içinde bulunulan duygu ve heyecanları coşkun bir şekilde anlatmaya nida sanatı denir. Genellikle ay, ey, hay, ah gibi ünlemlerle yapılır.
- Çatma kurban olayım çehreni ey nazlı hilal
- Yâ rab bela-yı aşk ile kıl âşîna beni
Bir dem bela-yı aşktan kılma cüdâ beni
Seci
Cümlelerin ya da yan cümlelerin sonlarındaki ses benzerliğine seci sanatı denir. Bu sanata nesirde kullanılan uyak da denilebilir.
- Ey gözlerin nuru, gönüllerin sürûru; başımızın tâcı,dil ehlinin mîrâcı.
- “Dost yolunda nistlik gerek, yâr önünde pestlik gerek; ten cübbesi çâk gerek, gönül evi pâk gerek.”
Cinas
Anlamları farklı, yazılış veya söyleyiş bakımından benzer sözcüklerin bir arada kullanılmasına cinas sanatı denir.
Bir güzel şuha dedim iki gözün sürmelidir
Dedi vallahi seni Hind’e kadar sürmelidir
Edebi Sanatlar Nelerdir?
Söz sanatlarına ilişkin ayrıntılı bilgiye ve edebi sanat örneklerine aşağıdaki linklerden kolayca ulaşabilirsiniz.
- Teşbih (Benzetme)
- Teşbih-i Beliğ
- İstiare
- Mecaz-ı Mürsel (Ad Aktarması)
- Teşhis (Kişileştirme)
- İntak (Konuşturma)
- Tenasüp (Uygunluk)
- Kinaye (Değinmece)
- Hüsnütalil
- Tevriye
Edebi Sanatlar PDF + Video
Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “Edebiyat Ders Notları PDF” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz. 
Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “Edebi Sanatlar PDF Çalışma Kağıdı” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.
İLGİNİZİ ÇEKEBİLECEK YAZILAR
⇒ PDF / Slayt
⇒ 9.Sınıf Ders Konuları
⇒ TYT Türkçe
⇒ AYT Edebiyat